Przypisy

praecipuum annalium munus, ne virtutes sileantur, utque pravis dictis factisqne ex posteritate, ex infamia metus sit (łac.) — głównym zadaniem roczników, żeby cnót nie pomijano milczeniem i żeby nikczemne słowa i czyny lękały się potomności i niesławy. [przypis redakcyjny]

praeconceptum odium (łac.) — powziętą nienawiść. [przypis redakcyjny]

praecursores (łac.) — straż przednia. [przypis redakcyjny]

praecustodio (łac. neol.) — z góry zastrzegam. [przypis redakcyjny]

praedestinatio (łac.) — przeznaczenie. I to błędne mniemanie ówczesne, mogące usprawiedliwiać wiele złych rzeczy, odejmować wartość dobrym. [przypis redakcyjny]

praefixionem (łac.) — oznaczony termin. [przypis redakcyjny]

praeiudicata antecedentia (łac.) — przykłady z przeszłości. Pasek ma tu na myśli rokosze, które podnosiły jednostki, takie jak Zebrzydowski czy Lubomirski, gdy teraz występuje kilku malkontentów, całe stronnictwo oligarchów. [przypis redakcyjny]

praeiudicata (łac.) — poprzednie wyroki w sprawie sądowej; tu: doświadczenia. [przypis redakcyjny]

praeiudicata (łac.) — przykłady. [przypis redakcyjny]

praeiudicatum (łac.) — doświadczenie. [przypis redakcyjny]

praeiudicatum (łac.) — przykład, doświadczenie. [przypis redakcyjny]

praelataque est Pollionis fina non aliam ob causam quam quod mater eius in eodem coniugio manebat (łac.) — wyżej ceniono córkę Polliona nie z innej przyczyny, jeno z tej, że jej matka trwała w jednym małżeństwie. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) — przed oczyma, na widoku. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) —przed oczyma. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) — przed oczyma. [przypis redakcyjny]

prae oculis timorem Dei (łac.) — przed oczyma bojaźń boską. [przypis redakcyjny]

praepostere (łac.) — za późno. [przypis redakcyjny]

praesagia (łac.) — wróżby. [przypis redakcyjny]

praesens (łac.) — obecny. [przypis redakcyjny]

praesentes in publicis (łac.) — obecni na sejmie. [przypis redakcyjny]

praesentier das giver — prezentuj broń, okaż broń; w piechocie polskiej cudzoziemskiego autoramentu była w tym czasie komenda niemiecka. [przypis redakcyjny]

praesentis contractus (łac.) — niniejszy układ. [przypis redakcyjny]

praesentissimi solis (łac.) — obecności słońca. [przypis redakcyjny]

praesentit (łac.) — przeczuwa. [przypis redakcyjny]

praesidia (łac.) — załogi. [przypis redakcyjny]

praesidiarii (łac. B.) — obrońcy. [przypis redakcyjny]

praesidium (łac.) — załoga. [przypis redakcyjny]

praetensionem (łac.) — pretensję, żądanie. [przypis redakcyjny]

praetensiones (łac.) — pretensje, żądania. [przypis redakcyjny]

praevalui (łac.) — przemogłem. [przypis redakcyjny]

praevenire (łac.) — uprzedzić. [przypis redakcyjny]

praevenire, quam praeveniri (łac.) — uprzedzić, niż być uprzedzonym. [przypis redakcyjny]

pragmatyczny (z gr. πράγμα: dzieło, sprawa, zwłaszcza ważna np. państwowa) — jako wyraz techniczny miał i ma przeróżne zastosowania w retoryce, historii, polityce. Kant użył go na oznaczenie pojęcia, które zwykle praktycznym nazywamy (oczywiście w szczuplejszym rozumieniu), tj. na oznaczenie przepisów, mogących znaleźć bezpośrednie w życiu potocznym zastosowanie (prawidła roztropności), zachowując dla wyrazu „praktyczny” wyższą, szlachetniejszą, „rozumową” doniosłość w dziedzinie moralności, w dziedzinie ideałów. [przypis redakcyjny]

Pragnął (…) / Ten król, by (…) mieć szablę (…) Duryndanę… — wyprawę Gradasa do Hiszpanii i do Francji celem zdobycia Duryndany i Bojarda, a następnie udaremniony przez Malagizego pojedynek z Rynaldem opowiada Bojardo w Księdze I, Pieśni IV i n., i tam też odsyła poeta czytelnika: „ale już sami czytaliście o tem” (91, w. 1). [przypis redakcyjny]

Pragnę, by ucząc się czytać, czytał o swym kraju (…) w szesnastym [roku życia znał jego] wszystkie prawa — por. we fragmentach Instytucji politycznych, w ustępie „O prawach”: „Jedynie odpowiednią nauką dla dobrego narodu jest nauka własnych praw. Powinien ciągle nad nimi rozmyślać, by je kochać, zachowywać, a nawet — gdy zajdzie konieczna i dobrze sprawdzona potrzeba — poprawić, z ostrożnością, jakiej wymaga przedmiot tej wagi. Państwo, w którym jest więcej praw, niż ich może spamiętać każdy obywatel, jest państwem źle urządzonym, a każdy obywatel, który nie zna na pamięć praw swojego kraju, jest złym obywatelem; dlatego Likurg chciał zapisać swoje prawa tylko w sercu Spartan”. [przypis redakcyjny]

Pragnienie, co się (…) ugasza (…) tą wodą, o którą (…) Samarytanka błagała u Pana — Pragnienie wiedzy, nauczenia się czegoś nowego. Samarytanka prosiła Zbawiciela: „Panie, daj mi tej wody, abym nie pragnęła” (Ewangelia św. Jana, rozdz. 4, w. 15). [przypis redakcyjny]

pragniewa (…) rozdzielona — pragniemy, rozdzieleni (starop. liczba podwójna). [przypis redakcyjny]

praktyka (lm) — tu: intryga. [przypis redakcyjny]

praktykarka (starop.) — wieszczka, czarnoksiężniczka. [przypis redakcyjny]

praktyka — tu: intryga. [przypis redakcyjny]

praktyki (starop.) — czary. [przypis redakcyjny]

praktykować (daw.) — domyślać się, wnioskować, wróżyć. [przypis redakcyjny]

praktykować (daw.) — [tu:] domyślać się, wnioskować, wróżyć. [przypis redakcyjny]

praktykować — doprowadzać do skutku intrygami. [przypis redakcyjny]

praktykować — tu: wróżyć. [przypis redakcyjny]

prałat — honorowa godność, nadawana duchownym. [przypis redakcyjny]

prałat — wyższy duchowny w Kościele katolickim. [przypis redakcyjny]

praporszczyk (z ros.) — w wojsku rosyjskim najniższy stopień oficera. [przypis redakcyjny]

praśnego — przaśnego, niesyconego, surowego. [przypis redakcyjny]

prastare boginie — tj. Mojry, boginie przeznaczenia. [przypis redakcyjny]

prasy — ucisku, niebezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

praszczę — prątek, pręt, rózga. [przypis redakcyjny]

praszczęta — lm od praszczę: cienki pręt, rózga do bicia; tu w znaczeniu: udręczenie, bieda, opały. [przypis redakcyjny]

Prawa Burgundów, a zwłaszcza prawa Wizygotów, przyjęły kary cielesne. Prawa salickie i rypuarskie nie przyjęły ich: lepiej zachowały swój charakter. — Znajduje się tylko niektóre z nich w dekrecie Childeberta. [przypis redakcyjny]

prawa inkolatu — prawa pobytu, zamieszkania. [przypis redakcyjny]

prawa — [tu:] sprawy. [przypis redakcyjny]

praw Boga waszego lub waszych — a więc hr. Henryk jawnie przyznaje się, że w programie jego walki zawiera się nie tylko obrona chrześcijaństwa i „cnót przodków”, ale też przywilejów arystokracji. [przypis redakcyjny]

prawda i treść formalna rzeczy — Ob. objaśnienie znaczenia tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

Prawda to, co powiadają ludzie wschodni… — List do matki z 24 XI 1837 r. [przypis redakcyjny]

praw (daw.) — prawy, niewinny. [przypis redakcyjny]

Prawdę ukochał, karmił się jej manną — Ta manna jest prawdziwą nauką Jezusa Chrystusa. [przypis redakcyjny]

Prawdopodobnie chodzi tu o Marcina Wysockiego (zm. 1568), dworzanina Zygmunta Augusta. [przypis redakcyjny]

prawdziwa szalupa — autor przez wtrącenie słówka „prawdziwa” po raz pierwszy oddziela świat wyobraźni od rzeczywistości. [przypis redakcyjny]

prawdziwa własność — parafraza rzymskiego określenia własności jako prawa użycia i nadużycia (jus utendi et abutendi) rzeczy posiadanej. [przypis redakcyjny]

prawdziwej rzeczypospolitej — takiej, w której wszyscy obywatele biorą w prawodawstwie udział czynny; por. Uwagi (Bibl. Nar., seria I nr. 90) str. 49 n. [przypis redakcyjny]

prawem i lewem — prawem i bezprawiem (wyrażenie przysłowiowe). [przypis redakcyjny]

prawica (daw.) — virgo intacta, dziewica. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — dobrze, skutecznie; tu: szczelnie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — jak należy, w komplecie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — naprawdę, rzeczywiście. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — prawdziwie, całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — tu: całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — właśnie, naprawdę. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — właśnie. [przypis redakcyjny]

prawie i z imprezą — właśnie z przedsięwzięciem. [przypis redakcyjny]

prawie* — prawdziwie, naprawdę. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — należycie. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — naprawdę, prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — zupełnie. [przypis redakcyjny]

prawie — tu przysłów.: prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie — właśnie, dobrze. [przypis redakcyjny]

Prawie wszyscy filozofowie starożytni przypuszczali, że materia niestworzona, wieczna i niepodległa zniszczeniu, mieszając się tylko w różnych stosunkach i przybierając coraz inne kształty, dawała początek różnym tworom i zjawiskom w przyrodzeniu.

Lucietius, De rerum natura, liber [tj. księga] I, gdzie ta hipoteza w całej wykłada się obszerności. Przytoczone wyżej Trembeckiego wiersze, zdają się być naśladowane z Owidiusza (ob. Metamorphoses. XV, 254):

Następnie poeta nasz wykłada pokrótce sławny w starożytności systemat atomów, wynaleziony przez Leucypa, rozwiniony przez Demokryta i Epikura, którzy uważali materią jako złożoną z najdrobniejszych i niepodzielnych atomów, a śledząc i własności, i ruchy tych ostatecznych cząstek, chcieli materialnie wytłumaczyć początek świata, rozmaite na nim zjawiska, a nawet istotę duszy ludzkiej, jej własności i działania. Wykład cały warto porównać z bardzo podobnym rozumowaniem Lukrecjusza: De rerum natura, ks. II, ku końcowi.

[przypis redakcyjny]

Prawie wszystkie małe państwa, zarówno republiki, jak monarchie, kwitną tylko dzięki temu, że są małe… — por. w Umowie społecznej 11, 8: „Tak, jak natura zakreśliła granice dla wzrostu dobrze zbudowanego człowieka i przekraczając te granice, tworzy już tylko olbrzymy lub karły, tak samo istnieją ze względu na najlepszą konstytucję państwa granice obszaru, jaki to państwo mieć może, tak by nie było ani zbyt rozległe na to, aby można nim dobrze rządzić, ani zbyt małe na to, by mogło się samo przez siebie utrzymać. W każdym ciele politycznym istnieje maksimum siły, którego nie powinno się przekraczać i od którego często się oddala, właśnie przez powiększanie się. Im szerzej rozciąga się więź społeczna, tym bardziej się rozluźnia; i na ogół małe państwo jest stosunkowo silniejsze niż państwo wielkie”… [przypis redakcyjny]

prawie — zupełnie. [przypis redakcyjny]

praw li, krzyw li (starop.) — czy to sprawiedliwy, czy to niesprawiedliwy. [przypis redakcyjny]

prawnictwem — użyciem sztuczek prawnych. [przypis redakcyjny]

Prawnik z Akorso — Franciszek z Akorso, nauczyciel prawa we Florencji, sławny jurysta. [przypis redakcyjny]

Prawnuk Piastów… — aluzja do manii wywodzenia przez szlachtę fantazyjnych genealogii, zwłaszcza od władców obcych, głównie starożytnych, i polskich. [przypis redakcyjny]

Prawo ateńskie nakazywało dzieciom żywić ojców swoich popadłych w niedostatek — Pod infamią, nie pod karą więzienia. [przypis redakcyjny]

Prawo, czyli wola powszechna Narodu tylko o całym narodzie stanowi — tak samo Rousseau, Umowa Społeczna II 4; por. Deklaracja Praw Człowieka, art. 6: „prawo winno być jedno dla wszystkich”. [przypis redakcyjny]

Prawodawstwo wszędzie i do wszystkich obywateli należy — ta sama myśl w Uwagach, str. 49; por. Rousseau, Umowa społeczna, II 1, 2 III 12 n; Deklarację Praw Człowieka fr. Zgromadzenia Narodowego, art. 6. [przypis redakcyjny]

Prawo francuskie, które ma jeden sposób więcej, nie tak bardzo lęka się zastraszyć świadków: przeciwnie, rozum wymaga, aby ich zastraszyć; słucha się świadków tylko jednej strony — Wedle dawnego prawa francuskiego, świadków przesłuchiwało się z dwóch stron. Toteż widzimy w Postanowieniach Ludwika Świętego, I, 7, że kara na fałszywych świadków przed sądem była pieniężna. [przypis redakcyjny]

Prawo i łaska ulżą wam zaiste — Prawo surowość swoją łagodzi łaską, gdy łaska boża za przyczyną strzelistej modlitwy wiernych skraca czas pokuty dusz w czyśćcu będących. Jeszcze tu myśl jedną nasuwa uwagę: że Wergiliusz, który w piekle był wszystkowiedzącym, tu, w czyśćcu, często cieniów zapytuje, gdzie iść i kędy? Bo rozum, którego on jest symbolem, może tylko poznać istotę rzeczywistą grzechu, może i powinien nas prowadzić na drogę oczyszczenia; lecz jako przewodnik po tej drodze, sam jest chwiejącym się i niepewnym siebie, a tylko Wiara objawiona najpewniejszą jest przewodniczką naszą do zupełnego zbawienia. Przeto tych, których wiara, dlatego że są w czyśćcu, jest nieomylną, pyta o drogę. [przypis redakcyjny]

prawo Longobardów ustępowało prawu rzymskiemu: przestało być prawem panującego narodu; było nadal prawem najwyższej szlachty, ale miasta potworzyły przeważnie republiki, szlachta zaś upadała lub została wytępiona — Patrzcie, co mówi Machiawel o zniszczeniu dawnej szlachty florenckiej. [przypis redakcyjny]

prawo magdeburskie — miejskie prawo niemieckie, wzorowane na prawie miasta Magdeburgu. [przypis redakcyjny]

Prawo miejscowe, które zabrania świniny, nie może być dobre dla innych krajów, gdzie świnia jest pożywieniem niemal powszechnym i poniekąd niezbędnym — jak w Chinach. [przypis redakcyjny]

Prawo nie przypuszcza w Polsce do równego działu siostry z braćmi — córki otrzymywały w spadku czwartą część (czwarciznę) dóbr ziemskich ojczystych, o ile miały braci; dobra nabyte były dzielone po równo. [przypis redakcyjny]

prawo oblatów — zapisywanie edyktów i ustaw w zbiorze praw. [przypis redakcyjny]